Τα επιτεύγματα της ΕΣΣΔ στην εκπαίδευση

Όπως σημειώνεται στην πρόταση του ΚΚΕ για το σχολείο: «Ως Κόμμα αναδεικνύουμε επιχειρηματολογημένα την προσφορά της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην πάλη για την κοινωνική πρόοδο, την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. (...) H ταχύτατη, ριζική εξάλειψη της τρομερής κληρονομιάς του

αναλφαβητισμού, σε συνδυασμό με την άνοδο του γενικού επιπέδου μόρφωσης και ειδίκευσης και ο εκμηδενισμός της ανεργίας αποτελούν μοναδικά σοσιαλιστικά επιτεύγματα».

Η ανάδειξη αυτών των επιτευγμάτων στην ΕΣΣΔ, που επιχειρούμε σε αυτό το άρθρο, δεν έχει θριαμβολογικό χαρακτήρα. Όμως, κανένας δεν μπορεί να παραγνωρίσει ότι, πράγματι, αποτελούν κάποια από τα πολλά επιτεύγματα για τα οποία μπορούμε να αισθανόμαστε υπερήφανοι και τα οποία τροφοδοτούν το όραμα που διαπνέει τους καθημερινούς αγώνες του σήμερα, επιβεβαιώνοντας ότι η μόνη προοπτική για να ικανοποιηθούν οι σύγχρονες μορφωτικές ανάγκες του λαού, απαιτεί αλλαγή τάξης στην εξουσία. Απαιτεί να πάρει τα ηνία στα χέρια της η εργατική τάξη.

Η νικηφόρα μάχη με τον αναλφαβητισμό

Για να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε στις σωστές τους διαστάσεις τα επιτεύγματα της σοβιετικής εξουσίας στον τομέα της εκπαίδευσης, χρειάζεται να έχουμε κατά νου ποια ήταν η κατάσταση στη Ρωσία πριν την Οχτωβριανή Επανάσταση.

Η τσαρική Ρωσία, με πληθυσμό 175 εκατομμυρίων, λίγα χρόνια πριν την Οχτωβριανή Επανάσταση, είχε περίπου 9,5 εκ. μαθητές στο δημοτικό και 900 χιλ. στο γυμνάσιο. Περίπου τα 4/5 των παιδιών και των εφήβων δεν μπορούσαν να φοιτήσουν ούτε στα δημοτικά σχολεία. Για τις γυναίκες, τα πράγματα ήταν ακόμα χειρότερα. Όλες οι βαθμίδες της εκπαίδευσης, και ειδικά οι ανώτερες, ήταν σχεδόν αποκλειστικό προνόμιο της αστικής τάξης, των κουλάκων (δηλ. των μεγαλογαιοκτημόνων) και των ευγενών.

Το ΚΚ και η σοβιετική κυβέρνηση, με τις πρώτες κιόλας αποφάσεις και διατάγματα, καθόρισαν συγκεκριμένο πρόγραμμα δράσης για την πάλη ενάντια στον αναλφαβητισμό και την αμορφωσιά, για την εκπαίδευση και την κομμουνιστική αγωγή της νέας γενιάς.

Μια από τις πιο εντυπωσιακές, όσο και εμβληματικές, επιτυχίες της Σοβιετικής Ένωσης στον τομέα της εκπαίδευσης αφορά στην καταπολέμηση του αναλφαβητισμού. Για να έχουμε μια αντίληψη των μεγεθών, λίγους μήνες πριν από την Οχτωβριανή Επανάσταση, μόλις το 37,9% του αρσενικού και το 12,5% του θηλυκού πληθυσμού άνω των 7 ετών ήξεραν στοιχειώδη γραφή και ανάγνωση. Ακόμα κι αυτή η εικόνα, όμως, είναι πλασματική καθώς αφορά μόνο το ρωσόφωνο πληθυσμό και δη στα κύρια αστικά κέντρα της Ρωσίας. Αν λάβουμε υπόψη και τις διάφορες εθνικότητες, καθώς και τις υπόλοιπες μετέπειτα Σοβιετικές Δημοκρατίες, το μέγεθος του προβλήματος ξεδιπλώνεται στις πραγματικές του διαστάσεις: Στις περισσότερες εξ αυτών, το ποσοστό ήταν κάτω από 5% (πχ 2% στο Καζακστάν, 1% στο Ουζμπεκιστάν).

Σε μια κολοσσιαία προσπάθεια της σοβιετικής εξουσίας να αναμετρηθεί με τον αναλφαβητισμό, ξεκίνησε μια καμπάνια καταπολέμησής του μεταξύ 1923 - 1927. Στα μέσα, λοιπόν, της δεκαετίας του '30 ο αριθμός των εθελοντών δασκάλων έφτασε το 1 εκ. και ο αριθμός των ενήλικων μαθητών άγγιξε τα 10 εκ. Περίπου 50 εκ. ενήλικες έμαθαν γραφή και ανάγνωση μεταξύ 1920 - 1940. Η επιτυχία αναδεικνύεται από τα στοιχεία της απογραφής του 1926. Για πρώτη φορά στην Ιστορία της Ρωσίας, η πλειοψηφία του πληθυσμού μπορούσε να γράφει και να διαβάζει: Το 65,4% του αρσενικού και το 36,7% του θηλυκού πληθυσμού άνω των 7 ετών. Μέχρι το 1937, το συνολικό ποσοστό είχε ανέλθει περίπου στο 75%. Σύμφωνα με την απογραφή του 1939, το 81,1 % του συνολικού πληθυσμού πάνω από 10 ετών ήταν εγγράμματοι. Το 1940 - '41 φοιτούσαν συνολικά 35,6 εκατομμύρια μαθητές. Το αποτέλεσμα όλων αυτών των συνεχών προσπαθειών οδήγησε ώστε, στην ολοκλήρωση της δεκαετίας του '60, το ποσοστό πλέον να φτάνει το 99%.

Τα βήματα και η κινητοποίηση δυνάμεων από τη σοβιετική εξουσία

Πώς, όμως, έγινε κατορθωτό κάτι τέτοιο; Για να γίνει αυτό το «θαύμα», κινητοποιήθηκαν μαχητικά χιλιάδες κομσομόλοι, δάσκαλοι, φοιτητές κά υπό την καθοδήγηση του Κόμματος. Ανοίγουν παντού σχολεία για ενήλικες και κέντρα εξάλειψης της αγραμματοσύνης. Εκδίδονται σε μεγάλα τιράζ και σε όλες τις γλώσσες που μιλιούνταν στη Σοβιετική Ρωσία αλφαβητάρια και εκπαιδευτικά βιβλία. Φτιάχτηκαν ακόμα και αλφάβητα για γλώσσες που μιλιούνταν, αλλά δεν διέθεταν αλφάβητο! Εκατομμύρια άνδρες και γυναίκες κάθονταν στα θρανία τα βράδια μετά τη δουλειά.

Παράλληλα, η εφαρμογή ενιαίου προγράμματος πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης το 1930 αποτελούσε εγγύηση για την ολοκληρωτική αναστροφή της εικόνας που κυριαρχούσε προεπαναστατικά. Καθιερώθηκε η δωρεάν Παιδεία και η κοινή φοίτηση των δύο φύλων στα σχολεία. Χωρίστηκε το σχολείο από την εκκλησία, καθώς και η εκκλησία είχε διαχωριστεί από το κράτος. Καταργήθηκαν οι σωματικές τιμωρίες. Κατοχυρώθηκε το δικαίωμα των εθνικοτήτων να σπουδάζουν στη μητρική τους γλώσσα. Τέθηκαν οι βάσεις για τη δημιουργία του σοβιετικού συστήματος κοινωνικής προσχολικής διαπαιδαγώγησης. Τα ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα άνοιξαν τις πόρτες τους στην εργατική τάξη και τους αγρότες.

Οι σχετικοί στόχοι στηρίζονταν από τη σοβιετική εξουσία και με τους αντίστοιχους οικονομικούς πόρους. Έτσι, ιδιαίτερα τις πρώτες δεκαετίες, τα ποσά που προϋπολογίζονταν για την εκπαίδευση συνεχώς αυξάνονταν. Υπολογίζεται ότι μεταξύ 1932 και 1941 το κατά κεφαλήν ποσό αυξήθηκε πάνω από 800%. Κατά το δεύτερο πεντάχρονο πλάνο (1933 - 1937) χτίστηκαν 20.000 νέα σχολεία και κατά το τρίτο (που εκπονήθηκε το 1938, αλλά δεν ολοκληρώθηκε λόγω Β' Παγκοσμίου Πολέμου) χτίστηκαν άλλες 20.000, εκ των οποίων 4.000 στα αστικά κέντρα και 16.000 στην περιφέρεια, ενώ προβλεπόταν και η εκπαίδευση 50.000 νέων δασκάλων.

Άλματα και στην τεχνική και ανώτατη μόρφωση του πληθυσμού

Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι η στόχευση ή και αποτελεσματικότητα αυτών των προσπαθειών εξαντλούνταν στην απόκτηση ενός «βασικού επιπέδου δεξιοτήτων», για να μιλήσουμε με «σύγχρονους» όρους. Όμως, τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι μόνο έτσι δεν έχουν τα πράγματα. Στη διάρκεια της περιόδου 1918 - 1990, μέση και ειδική μόρφωση απόκτησαν 135 εκατομμύρια άνθρωποι. Από αυτούς, 100 εκατομμύρια ολοκλήρωσαν τη μέση γενική εκπαίδευση και 35 εκατομμύρια σπούδασαν σε τεχνικές και επαγγελματικές σχολές και άλλα μεσαία ειδικά εκπαιδευτικά ιδρύματα.

Στην ανώτατη εκπαίδευση, ο αριθμός των φοιτητών από 127,4 χιλιάδες το 1914, σκαρφάλωσε στους 542 χιλιάδες το 1937, για να φτάσει τα 2,15 εκατομμύρια το 1959, τα 4,8 εκ. το 1975 και τα 5 εκ. το 1987. Συνολικά, ο αριθμός των ανθρώπων που απόκτησαν ανώτατη μόρφωση από 1,2 εκατομμύρια το 1939 αυξήθηκε στα 21 εκατομμύρια ανθρώπους στα τέλη της δεκαετίας του '80.

Συνολικά, σε σχέση με την προπολεμική περίοδο, το μορφωτικό επίπεδο των Σοβιετικών ανθρώπων αυξήθηκε σχεδόν 7 φορές. Η εικόνα είναι ακόμα πιο αποκαλυπτική, αν κάποιος συγκρίνει ανά κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού: Στους υπαλλήλους αυξήθηκε 2 φορές, στους εργάτες 10 φορές, στους κολχόζνικους (εργαζόμενοι στις συνεταιριστικές αγροτοκτηνοτροφικές μονάδες) πάνω από 40 φορές.

Άνοιγμα του δρόμου για μια λαμπρή προοπτική

Η Οχτωβριανή Επανάσταση άνοιξε το δρόμο για την ανάπτυξη της λαϊκής εκπαίδευσης, για την οικοδόμηση του πιο προοδευτικού και ανθρωπιστικού, ενιαίου πολυτεχνικού σχολείου. Το πολυτεχνικό σχολείο της ΕΣΣΔ αποτελεί ένα νέο τύπο σχολείου, που δεν έχει καμιά σχέση με το ταξικό σχολείο που ξέρουμε σήμερα. Κι αυτό, πρώτα και κύρια, γιατί οι προσανατολισμοί του είναι διαφορετικοί. Αυτό αποτυπώνεται τόσο στο περιεχόμενό του όσο και στη μορφή του: Το επαναστατικά νέο στοιχείο ήταν η προσπάθεια καθιέρωσης του ενιαίου χαρακτήρα του σχολείου. Αποτυπώνεται, όμως, και στα αποτελέσματά του: Είναι χαρακτηριστικός ο θαυμασμός ακόμα και των Δυτικών για τα μορφωτικά επιτεύγματα του σοβιετικού σχολείου. Ιδίως, δε, μετά τις πρώτες μεγάλες επιτυχίες της ΕΣΣΔ στο διάστημα, ο προβληματισμός στις ΗΠΑ για το «τι μαθαίνει ο Ιβάν που δεν μαθαίνει ο Τζόνι» ήταν διάχυτος και αποτέλεσε αντικείμενο εκτεταμένων μελετών.

Η διαμόρφωση συνεχώς καλύτερων συνθηκών, για την τελειοποίηση του συστήματος της λαϊκής εκπαίδευσης ως σπουδαίου παράγοντα για την ολόπλευρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας, αποτελεί διαρκή μέριμνα της εργατικής εξουσίας, στην πορεία ισχυροποίησής της.

Είναι πράγματι συγκλονιστικό να αντιπαραβάλλει κανείς τη σημερινή πραγματικότητα με τις κατακτήσεις του σοσιαλισμού 40, 50 ή και 80 χρόνια πριν. Πολύ δε περισσότερο, αν αναλογιστούμε την κατάσταση από την οποία ξεκίνησε η σοβιετική εξουσία το 1917 και σε τόσο λίγο διάστημα μπόρεσε να πετύχει τόσα πολλά, σε σύγκριση με τις δυνατότητες που υπάρχουν αν εμείς ξεκινήσουμε από το σημερινό επίπεδο ανάπτυξης!

Ο δρόμος που ανοίγει αυτήν την προοπτική είναι ένας: Ο δρόμος της αντεπίθεσης, της ρήξης και της ανατροπής, της χειραφέτησης από τη γραμμή της ενσωμάτωσης. Είναι ο δρόμος της συγκρότησης της Λαϊκής Συμμαχίας, για να σπάσουμε τα δεσμά της ΕΕ και των μονοπωλίων. Είναι ο δρόμος της συστράτευσης με το ΚΚΕ, ο δρόμος που οδηγεί στην εργατική εξουσία!