Διεθνής Καπιταλιστική Οικονομία:Η επιβράδυνση, η υπερσυσσώρευση και οι προβλέψεις

Στις Θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το 20ό Συνέδριο του Κόμματος αναφέρονται μια σειρά βασικά χαρακτηριστικά των οικονομικών εξελίξεων. Στο παρόν άρθρο στεκόμαστε σε δύο από αυτά.

- Στην «επιβράδυνση του ρυθμού ανάπτυξης της διεθνούς καπιταλιστικής οικονομίας την τελευταία τριετία, χωρίς κανένα ιμπεριαλιστικό κέντρο να προβλέπεται να λειτουργήσει ως ατμομηχανή για την αύξηση του ρυθμού
ανάπτυξής της. Σημαντικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι ορισμένα ιμπεριαλιστικά κέντρα (ΕΕ, Ιαπωνία) δεν έχουν ουσιαστικά ξεπεράσει τα προ κρίσης επίπεδα του 2008».
- Στο «μεγάλο μέγεθος της υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου και την αδυναμία ελεγχόμενης απαξίωσής του (π.χ. στη μορφή του υπερβολικού κρατικού χρέους) με ικανοποιητικό τρόπο από τις αστικές κυβερνήσεις σε όλα τα ιμπεριαλιστικά κέντρα».

Η επιβράδυνση

Βρισκόμαστε σε μια περίοδο επιβράδυνσης της διεθνούς καπιταλιστικής οικονομίας, που δεν έχει ακόμα επανέλθει στα επίπεδα ανάπτυξης που είχε προ της κρίσης του 2008. Μάλιστα, ο ρυθμός ανάπτυξης μειώνεται την τελευταία τριετία. Οι εκτιμήσεις των διεθνών οργανισμών για το 2016 κάνουν λόγο για ένα ρυθμό ανάπτυξης του Παγκόσμιου Ακαθάριστου Προϊόντος¹ που κυμαίνεται κοντά στο 3% ετησίως (ΔΝΤ 3,1%, Παγκόσμια Τράπεζα 2,4%), ελαττωμένος σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια (3,2% το 2015 και 3,4% το 2014). Ο ρυθμός ανάπτυξης του Παγκόσμιου Ακαθάριστου Προϊόντος μειώνεται σταθερά.
Οι χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης αφορούν γενικά όλα τα ιμπεριαλιστικά κέντρα. Στις ΗΠΑ, η επιβράδυνση της ανάπτυξης εκτιμάται ως ιδιαίτερα έντονη (πρόβλεψη του ΔΝΤ για 1,6% ρυθμό ανάπτυξης για το 2016), ενώ αντίθετα οι πρόσφατες εκτιμήσεις σε σχέση με τις προηγούμενες για την Ευρωζώνη, αν και ελαφρώς μεγαλύτερες σε σχέση με το 2016, είναι επίσης χαμηλές (εκτίμηση του ΔΝΤ για ρυθμό ανάπτυξης 1,7% το 2016). Η Ιαπωνία εξακολουθεί να βρίσκεται σε κατάσταση ουσιαστικής στασιμότητας (0,5% για το 2016 προβλέπει το ΔΝΤ). Ο ρυθμός ανάπτυξης της Κίνας είναι σημαντικά μεγαλύτερος, όμως μειωμένος σε σχέση με τους ρυθμούς ανάπτυξης προηγούμενων ετών. Θεωρείται ότι η επιβράδυνση άλλων καπιταλιστικών οικονομιών επηρεάζει και την Κίνα (το ΔΝΤ προβλέπει ρυθμό ανάπτυξης 6,5% για το 2016).
Αποτυπώνεται επιβράδυνση της διεθνούς καπιταλιστικής οικονομίας, ενώ είναι και σχετικά χαμηλός ο ρυθμός αύξησης του διεθνούς εμπορίου την τελευταία διετία. Το 2016 ο ρυθμός αύξησης εκτιμάται πως θα περιοριστεί στο 2,3%, ενώ το 2015 κατέγραψε ρυθμό αύξησης 2,6%.
Οι προβλέψεις για το ρυθμό ανάπτυξης του 2017 είναι θετικότερες σε σχέση με φέτος. Ειδικότερα, το ΔΝΤ προβλέπει ρυθμό ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας στο 3,4% για το 2017, ενώ για τις επιμέρους οικονομίες προβλέπει ρυθμό ανάπτυξης 1,8% για τις ΗΠΑ, 2,2% για την Ευρωζώνη, 0,6% για την Ιαπωνία. Προβλέπει επίσης μικρή υποχώρηση του ρυθμού ανάπτυξης της Κίνας στο 6,3%, αλλά και αύξηση του ρυθμού ανάπτυξης των αναδυόμενων και αναπτυσσόμενων οικονομιών στο 4,6% από 4,3% για το 2016. Εκτιμάται ότι η Ρωσία θα καταγράψει ρυθμό ανάπτυξης 1,1% το 2017, έναντι συρρίκνωσης -0,8% που διαμορφώθηκε το 2016.
Γενικότερα, οι πρόσφατες προβλέψεις των ιμπεριαλιστικών οργανισμών (ΔΝΤ, ΟΟΣΑ, ΕΕ) για τη διεθνή καπιταλιστική οικονομία κινούνται μεταξύ στασιμότητας και αναιμικής αύξησης του ρυθμού ανάπτυξης. Βασικό χαρακτηριστικό είναι ότι κανένα ιμπεριαλιστικό κέντρο δεν προβλέπεται να λειτουργήσει στο άμεσο μέλλον ως ατμομηχανή για την αύξηση του ρυθμού καπιταλιστικής ανάπτυξης στο διεθνές καπιταλιστικό σύστημα.
Γενικά, το σύνολο των οικονομικών κέντρων εμφανίζεται να έχει ξεπεράσει τυπικά τη διεθνή συγχρονισμένη κρίση του 2008-2009 και να έχει περάσει σε φάση ανάπτυξης, αν και τόσο στο επίπεδο μεταβολής του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ)² όσο και στο επίπεδο άλλων σημαντικών δεικτών τα κέντρα εμφανίζουν σημαντικές ανισομετρίες. Με την Κίνα να έχει αυξήσει το ΑΕΠ της κατά 76%, τις ΗΠΑ να έχουν σημειώσει αύξηση του ΑΕΠ κατά 10% και Ευρωζώνη και Ιαπωνία να βρίσκονται στα προ κρίσης επίπεδα.

Η μεγάλη υπερσυσσώρευση κεφαλαίου³

Στον καπιταλισμό, η ανάγκη καταστροφής ενός τμήματος του κεφαλαίου στη φάση της κρίσης είναι νομοτελειακή προϋπόθεση για την ανάκαμψη. Ωστόσο, το γεγονός πως το συνολικό κοινωνικό κεφάλαιο αποτελείται από ένα μεγάλο πλήθος ξεχωριστά, επιμέρους κεφάλαια, που βρίσκονται σε συνεχή ανταγωνισμό μεταξύ τους, καθώς και σε ξεχωριστά αστικά κράτη που τελικά εκφράζουν το γενικό συμφέρον των δικών τους «εγχώριων» κεφαλαίων, εμποδίζει την εξεύρεση μιας κοινά αποδεκτής λύσης για την απαξίωση του κεφαλαίου. Η δυσκολία στο να προχωρήσει μια σημαντική απαξίωσή του ουσιαστικά καθυστερεί την έξοδο του καπιταλισμού στη φάση μιας δυναμικής ανάκαμψης.
Βασικό λοιπόν χαρακτηριστικό που διακατέχει την παγκόσμια οικονομία είναι το μεγάλο μέγεθος του υπερσυσσωρευμένου κεφαλαίου και η αδυναμία ελεγχόμενης απαξίωσής⁴ του με ικανοποιητικό τρόπο σε όλα τα ιμπεριαλιστικά κέντρα. Από αυτήν την άποψη, χαρακτηριστική πλευρά είναι πως μεγάλοι αμερικανικοί όμιλοι διαθέτουν τεράστια αποθέματα μετρητών, τα οποία δεν επενδύουν παραγωγικά. Μόνο οι εταιρείες του δείκτη S&P500 (χωρίς τους χρηματοπιστωτικούς ομίλους) έχουν περίπου 1,5 τρισ. δολάρια σε μετρητά.
Συγχρόνως, διογκώνεται, σε παγκόσμια κλίμακα, το πρόβλημα του υψηλού χρέους, ιδιωτικού και κρατικού, και της αδυναμίας αποκλιμάκωσής του. Το κρατικό χρέος, στη φάση της κρίσης, αυξήθηκε περίπου κατά 40% στις αναπτυγμένες οικονομίες, παράλληλα με μια ελάχιστη μείωση του ιδιωτικού χρέους, που επικεντρώνεται κυρίως στο χρέος των νοικοκυριών.
Τα στοιχεία αντανακλούν μια διαδικασία μετατροπής του ιδιωτικού χρέους σε κρατικό, σε όλα τα κέντρα. Έτσι, υπερχρεωμένες επιχειρήσεις και τράπεζες «διασώθηκαν» από τα καπιταλιστικά κράτη, διαδικασία που συνοδεύτηκε με μεγάλη αύξηση του κρατικού δανεισμού.
Η διαδικασία αυτή στην πραγματικότητα καθυστερεί χρονικά την απαξίωση τόσο του επενδυμένου όσο και του τοκοφόρου κεφαλαίου, στην οποία σπρώχνει αντικειμενικά η εκδήλωση της κρίσης. Η προστασία του τοκοφόρου κεφαλαίου είναι προφανής (τα δάνεια μετακυλίονται στο κράτος μέσα από τις τράπεζες). Ωστόσο, η ίδια διαδικασία προστατεύει ως ένα βαθμό και το επενδυμένο κεφάλαιο σε παραγωγικές επιχειρήσεις. Αφού η κρατικοποίηση των «κόκκινων χρεών» εμποδίζει το μηχανισμό τελικής καταγραφής της απαξίωσής του, που μέσω της πίεσης των δανειστών οδηγεί σε χρεοκοπία, λύση της επιχείρησης και πώλησή της.
Χαρακτηριστικά αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας μπορούμε να εντοπίσουμε στις ΗΠΑ. Η μείωση της παραγωγής σε μεταποίηση και βιομηχανία δεν έγινε με ουσιαστική απαξίωση ενός τμήματος του παραγωγικού δυναμικού, αλλά, αντίθετα, προέκυψε από μείωση της αξιοποίησής του. Το παράδειγμα της διάσωσης της αμερικανικής αυτοκινητοβιομηχανίας από την κυβέρνηση Ομπάμα είναι χαρακτηριστικό, όπως επίσης και η διάσωση του τραπεζικού τομέα στις ΗΠΑ αρχικά και σε ορισμένες χώρες της ΕΕ στη συνέχεια.
Η μεγάλη έκταση του υπερσυσσωρευμένου κεφαλαίου με τη μορφή υπερβολικού χρέους έχει σημάνει συναγερμό στα αστικά επιτελεία. Μια σειρά από αναλύσεις και εκθέσεις, από το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα, την Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών, αλλά και πολλές αναλύσεις μεγάλων ιδιωτικών τραπεζών και επενδυτικών οίκων επιμένουν στο πρόβλημα του υψηλού κρατικού χρέους, κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου.

Οι προβλέψεις

Οι προβλέψεις των διεθνών οργανισμών κάνουν λόγο για μεγαλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης τα επόμενα χρόνια. Ωστόσο, επισημαίνονται μια σειρά από κινδύνους που μπορεί, κατά τους αναλυτές, να μεταστρέψουν την κατάσταση. Ένας από τους κινδύνους που καταγράφεται από το ΔΝΤ ως κύριος είναι η σταδιακή ανάδυση τάσεων προστατευτισμού σε ολόκληρο τον κόσμο και πιο ειδικά στις σχέσεις ΕΕ - Μ. Βρετανίας λόγω Brexit και κυρίως μετά την επικράτηση του Τραμπ στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ. Εκτός ότι οι θέσεις αυτές είχαν προπαγανδιστικό χαρακτήρα από τη σκοπιά της στήριξης Κλίντον στην προεκλογική εκστρατεία πρέπει να σημειώσουμε ότι η ανάδυση προστατευτικών τάσεων είναι μια υπαρκτή πραγματικότητα. Αυτό που συσκοτίζει η αστική προπαγάνδα είναι η σχέση αιτίου - αιτιατού. Έτσι, οι τάσεις προστατευτισμού αναπτύσσονται ως απάντηση ενός τμήματος του κεφαλαίου στην καπιταλιστική κρίση και γενικότερα στην επιδείνωση των όρων ανταγωνιστικότητάς του, που την αποδίδει στο ελεύθερο εμπόριο. Ωστόσο, η εμφάνιση φαινόμενων προστατευτισμού θα επιδράσει αρνητικά στην ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου, που ήδη κινείται με χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Η παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία διατρέχεται από την εξής αντίφαση: Η ενδογενής τάση για επέκταση, για εξαγωγή όχι μόνο εμπορευμάτων, αλλά και επενδυτικού κεφαλαίου (με τη μορφή άμεσων, αλλά και έμμεσων επενδύσεων) κάνει την κρίση παγκόσμια, αλλά τα διαφορετικά συμφέροντα εμποδίζουν την απαξίωση ενιαία και αυθόρμητα, μέσω της αγοράς.
Οι λεγόμενοι γεωπολιτικοί κίνδυνοι επίσης αναφέρονται ως ιδιαίτεροι κίνδυνοι, ειδικά για την ΕΕ. Πίσω από τις γραμμές κρύβεται, και στις αστικές αναλύσεις, το αυξανόμενο ενδεχόμενο ενός γενικευμένου πολέμου, αλλά, σε κάθε περίπτωση, γεωπολιτικές αναταραχές που μπορεί να οδηγήσουν σε έξαρση των προσφυγικών ροών εμφανίζονται ως ιδιαίτερος κίνδυνος. Ταυτόχρονα, μια όξυνση των αντιθέσεων ΝΑΤΟ - BRICS μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομία της ΕΕ.
Οι οικονομικές αναδιατάξεις στην Κίνα εμφανίζονται επίσης ως πιθανό προβληματικό στοιχείο για την οικονομία, κυρίως της ΕΕ και των ΗΠΑ. Ειδικότερα, η στροφή της Κίνας προς μια πιο εσωστρεφή οικονομία περιορίζει τις επενδύσεις σε μηχανολογικά πάγια, που αποτέλεσαν την τελευταία περίοδο την αιχμή του δόρατος των γερμανικών εξαγωγών.
Τέλος, υπαρκτή είναι και η αβεβαιότητα λόγω μιας πιθανής αύξησης της τιμής του πετρελαίου ή λόγω αύξησης της συναλλαγματικής ισοτιμίας ευρώ - δολαρίου, που θα επιδράσουν αρνητικά στους όρους ανταγωνιστικότητας και στις εξαγωγές των ευρωπαϊκών ομίλων.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Παγκόσμιο Ακαθάριστο Προϊόν (ΠΑΠ): Είναι το σύνολο των αξιών που παράγονται στο πλαίσιο της διεθνούς καπιταλιστικής οικονομίας στο διάστημα ενός χρόνου.
2. Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ): Είναι το σύνολο των αξιών που παράγονται εντός του πλαισίου μιας χώρας στο διάστημα ενός χρόνου.
3. Συσσώρευση κεφαλαίου: Στη διευρυμένη καπιταλιστική παραγωγή κάθε καινούργιος κύκλος της παραγωγής γίνεται σε μεγαλύτερη κλίμακα από το προηγούμενο. Έτσι, ένα μέρος της υπεραξίας, που δημιουργήθηκε στον προηγούμενο κύκλο, προστίθεται στο παλιό κεφάλαιο και μετατρέπεται και αυτή σε κεφάλαιο. Αυτή η διαδικασία είναι η συσσώρευση κεφαλαίου, δηλαδή η αύξησή του με τη μετατροπή της υπεραξίας σε κεφάλαιο. Όταν λέμε για υπερσυσσώρευση κεφαλαίου αναφερόμαστε σε συσσωρευμένο κεφάλαιο τέτοιου μεγέθους που δεν μπορεί να αξιοποιηθεί με το μέγιστο ποσοστό κέρδους. Γι' αυτό η υπερσυσσώρευση οδηγεί στην κρίση.
4. Απαξίωση κεφαλαίου: Είναι ουσιαστικά η «απάντηση» στην υπερσυσσώρευση κεφαλαίου. Απαξίωση κεφαλαίου συντελείται την περίοδο των κρίσεων, το συσσωρευμένο κεφάλαιο χάνει την αξία που είχε προηγουμένως. Είτε αφορά κεφάλαιο που είναι συσσωρευμένο με τη μορφή εμπορευμάτων είτε με τη μορφή χρήματος είτε με τη μορφή μέσων παραγωγής. Η διαδικασία αυτή είναι υποχρεωτική για να μπορέσει η καπιταλιστική παραγωγή να περάσει σε φάση ανάκαμψης, αφού με την απαξίωση δίνεται η δυνατότητα πιο «κερδοφόρας» αξιοποίησης του συσσωρευμένου κεφαλαίου.