Η συμβολή του Λένιν στην υπόθεση της πλατιάς μόρφωσης του λαού (Α' Μέρος)

«Από το σκοτάδι στο φως - Από τη μάχη στο βιβλίο - Από τα βάσανα στην ευτυχία» (Σοβιετική αφίσα, 1917 - 1920)

Συνεχίζοντας σήμερα το αφιέρωμά μας με τίτλο «Οκτωβριανή Επανάσταση και Παιδεία», τιμώντας τα 100 χρόνια της Επανάστασης, δεν μπορούμε παρά να σταθούμε στη συμβολή και στη σκέψη καταρχήν του ίδιου Βλαντιμίρ Ιλιτς Λένιν σε αυτήν την υπόθεση.
Τόσο πριν την Επανάσταση όσο και μετά, τον Λένιν τον απασχολεί το ζήτημα της Παιδείας, της κομμουνιστικής αγωγής, αλλά και γενικότερα της μόρφωσης του λαού. Στα έργα του για τα προβλήματα της Παιδείας και του σχολείου τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα και τα πρώτα του 20ού, ο Λένιν αποκαλύπτει και τεκμηριώνει ολόπλευρα την αλληλοσύνδεση της οικονομίας, της πολιτικής και της Παιδείας, καθώς επίσης της ταξικής ουσίας του σχολείου, της
μόρφωσης και της αγωγής στην ταξική κοινωνία. Κι αυτό σε διαπάλη με όσους καλλιεργούσαν αυταπάτες ότι το αστικό σχολείο θα μπορούσε να είναι αταξικό και το μόνο που χρειάζεται είναι αυτό να γενικευτεί για όλους. Και ακόμα, υπερασπιζόταν τη μαρξιστική παιδαγωγική αντίληψη για σύνδεση της εκπαίδευσης με την παραγωγική εργασία. Η υλοποίηση αυτής της ιδέας, σύμφωνα με τον Λένιν, δεν είναι μόνο ένας από τους κυριότερους τρόπους ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγής, αλλά και σημαντικό μέσο διάπλασης της ολόπλευρα αναπτυγμένης προσωπικότητας.

Σε διαρκή διαπάλη με το σκοταδισμό

Ο Λένιν με την Κρούπσκαγια βγαίνοντας από το 1ο Πανρωσικό Συνέδριο για την Εκπαίδευση (Αύγουστος 1918)

Παράλληλα, πολεμούσε σφοδρά τη σκοταδιστική αντίληψη της απολυταρχίας που προσπαθούσε να αποτρέψει τη διάδοση των γνώσεων στο λαό. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα από το άρθρο του «Τι σκέφτονται οι υπουργοί μας;» στα τέλη του 1895: «Να λοιπόν πώς κρίνει ο κ. υπουργός! Ανάμεσα στους μορφωμένους ανθρώπους βρίσκονται ορισμένοι που θέλουν να μεταδώσουν τις γνώσεις τους στους εργάτες, που θέλουν η μάθηση να ωφελεί όχι μόνο αυτούς, αλλά και το λαό, και ο υπουργός βγάζει αμέσως το συμπέρασμα ότι εδώ υπάρχουν "αντικυβερνητικά στοιχεία", ότι δηλαδή κάποιοι συνωμότες προτρέπουν τους ανθρώπους αυτούς να πάνε στα κυριακάτικα σχολεία. Μήπως χωρίς προτροπή δε θα μπορούσε να γεννηθεί σ' ορισμένους μορφωμένους ανθρώπους η επιθυμία να διδάσκουν τους άλλους; Τον υπουργό όμως τον ανησυχεί το γεγονός ότι οι δάσκαλοι των κυριακάτικων σχολείων δεν παίρνουν μισθό. (...) Υποπτο πράγμα! σκέφτεται ο υπουργός και στέλνει χαφιέδες να παρακολουθήσουν τι γίνεται. (...) Ετσι, λοιπόν, αν "άνθρωποι ξένοι", που δεν έχουν εγκριθεί και ελεγχθεί από τους παπάδες και τους χαφιέδες, θέλουν να παραδίδουν μαθήματα στους εργάτες, αυτό σημαίνει ανοιχτή επανάσταση! Ο υπουργός βλέπει τους εργάτες σαν μπαρούτη και τις γνώσεις και τη μόρφωση σαν σπίθα. Ο υπουργός είναι βέβαιος πως αν πέσει η σπίθα πάνω στην μπαρούτη η έκρηξη θα στραφεί πρώτα - πρώτα ενάντια στην κυβέρνηση». Και ο Λένιν καταλήγει στο άρθρο του: «Εργάτες! Βλέπετε πόσο θανάσιμα φοβούνται οι υπουργοί μας την ένωση της γνώσης με τον εργατόκοσμο! Δείξτε σε όλους ότι καμιά δύναμη δε θα μπορέσει να αφαιρέσει τη συνείδηση από τους εργάτες! Χωρίς τη γνώση οι εργάτες είναι ανυπεράσπιστοι, με τη γνώση αποτελούν δύναμη!».Κυριότερο θέμα των εργασιών του Λένιν στα τέλη της δεκαετίας του 1890 και τις αρχές του 1900 γύρω από τα ζητήματα της μόρφωσης υπήρξε το καθήκον της πολιτικής διαπαιδαγώγησης της σπουδάζουσας νεολαίας, ως ενός από τα τμήματα μελλοντικής επαναστατικής σημασίας. Υπογραμμίζει, λοιπόν, επίμονα ότι η πολιτική διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς προϋποθέτει όχι μόνο την ιδεολογική και θεωρητική της κατάρτιση, αλλά και την πλατιά προσέλκυση της νεολαίας στο επαναστατικό κίνημα. Η υποστήριξη της διαμαρτυρίας των μαθητών ενάντια στο αποπνικτικό σχολικό καθεστώς, η διοχέτευση του «ακαδημαϊκού κινήματος στην κοίτη της πολιτικής πάλης», η προσέλκυση των μαθητών στη δράση των σοσιαλδημοκρατικών οργανώσεων (έτσι ονομάζονταν τότε οι οργανώσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος, καμία σχέση με τη σημερινή σοσιαλδημοκρατία), η καλλιέργεια σ' αυτούς ακράδαντων μαρξιστικών πεποιθήσεων, αυτά ήταν κατά τον Λένιν τα καθήκοντα της σοσιαλδημοκρατίας όσον αφορά τη σπουδάζουσα νεολαία στο κατώφλι των επαναστατικών μαχών.

Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού απαιτεί μορφωμένους ανθρώπους

Ουσιαστικά, ο Λένιν γνωρίζει ότι η οικοδόμηση του σοσιαλισμού απαιτεί μορφωμένους ανθρώπους. Γράφει στο άρθρο του «Πώς να οργανώσουμε την άμιλλα» το Δεκέμβρη του 1917: «Οι αστοί συγγραφείς έχουν γεμίσει και γεμίζουν βουνά από χαρτί, εξυμνώντας τον ανταγωνισμό, το ατομικό επιχειρηματικό πνεύμα και τις άλλες υπέροχες αρετές και θέλγητρα των καπιταλιστών και του καπιταλιστικού καθεστώτος. (...) Ο σοσιαλισμός όχι μόνο δεν σβήνει την άμιλλα, μα αντίθετα, δημιουργεί για πρώτη φορά τη δυνατότητα να εφαρμοστεί η άμιλλα σε πραγματικά πλατιά κλίμακα, σε πραγματικά μαζική έκταση, να τραβηχτεί πραγματικά η πλειοψηφία των εργαζομένων στο στίβο μιας δουλειάς όπου μπορούν να αναδειχτούν, να αναπτύξουν τις ικανότητές τους, να φανερώσουν τα ταλέντα, που αστείρευτη πηγή τους είναι ο λαός και που ο καπιταλισμός τα τσαλαπατούσε, τα πίεζε, τα έπνιγε κατά χιλιάδες και εκατομμύρια (...).
Ενα από τα κυριότερα καθήκοντα σήμερα, αν όχι το κυριότερο, είναι να αναπτύξουμε όσο μπορούμε πιο πλατιά αυτή την αυτοδύναμη πρωτοβουλία των εργατών και όλων γενικά των εργαζομένων και εκμεταλλευομένων στο έργο της δημιουργικής οργανωτικής δουλειάς. Πρέπει να συντρίψουμε με κάθε θυσία την παλιά, ανόητη, βάρβαρη, σιχαμερή και πρόστυχη πρόληψη ότι τάχα μόνο οι λεγόμενες "ανώτερες τάξεις", μόνο οι πλούσιοι ή όσοι πέρασαν από το σχολείο των πλούσιων τάξεων μπορούν τάχα να διοικούν το κράτος, να διευθύνουν την οργανωτική οικοδόμηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας».
Πόσο σύγχρονη είναι αυτή η διαπάλη και στις μέρες μας, που μας λένε τάχα ότι το Ενιαίο για όλους σχολείο καταπνίγει και δεν αφήνει να ξεδιπλωθούν τα ταλέντα (αναμασώντας στην ουσία πανομοιότυπα, μπαγιάτιακα επιχειρήματα που αξιοποιούσε το σάπιο τούτο σύστημα 100 χρόνια πριν!), μόνο και μόνο για να δικαιολογήσουν τον ταξικό διαχωρισμό των σχολείων και αντίστοιχα των μαθητών... Και πόσο αποστομωτική η απάντηση του Λένιν, που δείχνει ότι η μάζα των εργατών, του λαού, έχει ανάγκη την πλέρια ανάπτυξη των ταλέντων και των δυνατοτήτων τους για να οικοδομούν και να διοικούν τη δική τους κοινωνία... Και αυτό δεν είναι απλά ένα επιχείρημα του Λένιν στη συγκεκριμένη διαπάλη, αλλά επιβεβαιώθηκε και αποδείχθηκε στην πράξη, στην πορεία οικοδόμησης της νέας κοινωνίας.

Διαπάλη με τα κατάλοιπα της παλιάς κοινωνίας

Ταυτόχρονα, όμως, η κληρονομιά που παίρνει η νέα κοινωνία το 1917 από την τσαρική Ρωσία, υπολείπεται πολύ ακόμα και από τις σύγχρονές της καπιταλιστικές χώρες. Ετσι, η πολιτική του σοβιετικού κράτους στον εκπαιδευτικό τομέα ξεκινούσε θέτοντας ως προϋπόθεση τη συνεχή προσέλκυση στη σφαίρα της εκπαίδευσης ολοένα νέων εκατομμυρίων εργαζόμενων μαζών. Είναι χαρακτηριστική η οδηγία που δίνει ο Λένιν το 1918 για την εγγραφή στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα σε περίπτωση που ο αριθμός των επιθυμούντων να μπουν ξεπεράσει τον συνηθισμένο αριθμό θέσεων: «Να παρθούν τα πιο επείγοντα μέτρα που εξασφαλίζουν τη δυνατότητα να φοιτήσουν όλοι οι επιθυμούντες και κανενός είδους, όχι μόνο νομικά, αλλά και ουσιώδη προνόμια να μην μπορεί να υπάρχουν για τις εύπορες τάξεις. Στην πρώτη σειρά πρέπει οπωσδήποτε να γίνονται δεκτά πρόσωπα που προέρχονται από το προλεταριάτο και τη φτωχή αγροτιά, στα οποία θα χορηγηθούν υποτροφίες σε πλατιά κλίμακα».
Στις 26 Δεκέμβρη του 1919, ο Β. Ι. Λένιν υπέγραψε το διάταγμα «Για την εξάλειψη της αγραμματοσύνης ανάμεσα στον πληθυσμό της ΟΣΣΔ της Ρωσίας». Η τιτάνια προσπάθεια πάταξης του αναλφαβητισμού ξεκινάει από τα πρώτα βήματα του σοσιαλιστικού κράτους και μετράει επιτεύγματα από τις πρώτες δεκαετίες.
Και σ' αυτήν την προσπάθεια για το χτύπημα του αναλφαβητισμού, οι μπολσεβίκοι είχαν να αντιπαλέψουν κατάλοιπα της προηγούμενης κοινωνίας βαθιά ριζωμένα στις αντιλήψεις του πληθυσμού, ιδιαίτερα του αγροτικού, στην επαρχία π.χ. για τη χρησιμότητα της μόρφωσης ή για το αν έχουν θέση τα κορίτσια στο σχολείο κ.ά.
Ταυτόχρονα, είχαν να αντιπαλέψουν και τις αντιδραστικές δυνάμεις που κυριαρχούσαν ακόμα στο χώρο της διανόησης και των εκπαιδευτικών, που κυριαρχούνταν από ελιτίστικες αντιλήψεις για τη μόρφωση και, όπως λέει ο Λουνατσάρσκι (που ήταν ο πρώτος Επίτροπος Λαϊκής Παιδείας) και ο ίδιος ο Λένιν, έκαναν σαμποτάζ στην προσπάθεια για γενίκευση της εκπαίδευσης για όλους. Ενα σαμποτάζ που εντοπίστηκε έγκαιρα και πάρθηκαν μέτρα, κινητοποιώντας τους κομμουνιστές εκπαιδευτικούς και δίνοντας συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Η πλειοψηφία της Πανρωσικής Ενωσης Εκπαιδευτικών καθοδηγούνταν από εσέρους και καντέτους που αρνούνταν τη συνεργασία με τα κρατικά όργανα. Για να ενισχυθεί η παρέμβαση των μπολσεβίκων, ιδρύεται η Ενωση των Διεθνιστών Δασκάλων.
Στο λόγο του Λένιν στο 1ο Πανρωσικό Συνέδριο των διεθνιστών δασκάλων, που έγινε στις 5 Ιούνη του 1918 (όπως δημοσιεύτηκε σε ρεπορτάζ την επομένη στην εφημερίδα «Ιζβέστιγια της ΠΚΕΕ»), σημειώνεται:
«Ο Λένιν χαιρετίζει το συνέδριο από μέρους του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτροπών και τονίζει ότι το διδασκαλικό σώμα που προηγούμενα περνούσε με αργούς ρυθμούς στη συνεργασία με τη Σοβιετική εξουσία, τώρα όλο και περισσότερο πείθεται πως η κοινή δουλειά είναι απαραίτητη. Πάρα πολλές τέτοιες μεταβολές αντιπάλων σε οπαδούς της Σοβιετικής εξουσίας παρατηρούνται και σε άλλα στρώματα της κοινωνίας.
Η στρατιά των δασκάλων πρέπει να επωμιστεί τεράστια μορφωτικά καθήκοντα και πρώτα απ' όλα πρέπει να γίνει η βασική στρατιά της σοσιαλιστικής Παιδείας. Πρέπει να απαλλάξουμε τη ζωή και τη γνώση από την υποταγή στο κεφάλαιο, από το ζυγό της αστικής τάξης. Δεν πρέπει να περιοριζόμαστε στο πλαίσιο της στενής διδασκαλικής δράσης. Οι δάσκαλοι πρέπει να γίνουν ένα με όλη την αγωνιζόμενη μάζα των εργαζομένων. Το καθήκον της νέας παιδαγωγικής είναι να συνδέσει τη δράση του δασκάλου με το καθήκον της σοσιαλιστικής οργάνωσης της κοινωνίας.
Πρέπει να πούμε πως η βασική μάζα της διανόησης της παλιάς Ρωσίας αποδεικνύεται ανοιχτός αντίπαλος της Σοβιετικής εξουσίας και δεν υπάρχει αμφιβολία πως δεν θα είναι εύκολο να υπερνικήσουμε τις δυσκολίες που δημιουργεί αυτό το ζήτημα. Το προτσές της ζύμωσης μέσα στην πλατιά μάζα των δασκάλων μόλις αρχίζει και οι πραγματικά λαϊκοί δάσκαλοι δεν πρέπει να κλείνονται στο πλαίσιο της οργάνωσης της Πανρωσικής Διδασκαλικής Ενωσης, αλλά να κατεβαίνουν αδίστακτα στις μάζες για να κάνουν προπαγάνδα. Ο δρόμος αυτός θα οδηγήσει στον κοινό αγώνα του προλεταριάτου και των δασκάλων για τη νίκη του σοσιαλισμού».