Η εκδήλωση της κρίσης είναι
αποτέλεσμα της όξυνσης της βασικής αντίθεσης του καπιταλιστικού τρόπου
παραγωγής, ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής απ' τη μία και
την κυριαρχία των καπιταλιστών στην κοινωνική παραγωγή απ' την άλλη. Η
αντίθεση αυτή οξύνεται με την καπιταλιστική ανάπτυξη, με τη συσσώρευση
κεφαλαίου, οδηγώντας στην εκδήλωση της καπιταλιστικής κρίσης. Η κρίση
έχει ως αποτέλεσμα την απαξίωση του κεφαλαίου, δηλαδή την ελάττωση
της αξίας του κεφαλαίου, την καταστροφή ενός τμήματός του, με πολλούς
τρόπους, που γενικά εντάσσονται στην καταστροφή ενός μέρους των
παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας. Αυτό εκδηλώνεται με το κλείσιμο
επιχειρήσεων, την καταστροφή εμπορευμάτων που δεν πωλούνται (κάψιμο
σοδειών), την εκποίηση απούλητων εμπορευμάτων σε χαμηλότερες τιμές, τη
μείωση της τιμής μέσων παραγωγής και της αξίας των επιχειρήσεων, την
αποειδίκευση της εργατικής δύναμης, τη μείωση της τιμής της κ.ά. Η
καταστροφή τμήματος του κεφαλαίου επιτρέπει στο υπόλοιπο τμήμα του
κεφαλαίου να επενδυθεί κερδοφόρα και να ξαναρχίσει η διαδικασία της
καπιταλιστικής ανάπτυξης, της αναπαραγωγής του κεφαλαίου σε διευρυμένη
κλίμακα.
Απαξίωση κεφαλαίου έχει
ήδη γίνει και συνεχίζει να γίνεται. Ωστόσο, δεν έχει προχωρήσει στην
απαραίτητη έκταση. Επίσης, η κρατική πολιτική στήριξης των ομίλων
(πακέτα ποσοτικής χαλάρωσης σε ΗΠΑ, Ιαπωνία, Ευρώπη και Κίνα) εμποδίζει
την απαξίωση, αφού με τη διόγκωση του κρατικού χρέους στηρίζονται
επιχειρήσεις και τράπεζες που θα έπρεπε να είχαν κλείσει. Ετσι, η
διαδικασία απαξίωσης εμποδίζεται να προχωρήσει όπως θα «έπρεπε»
αυθόρμητα. Βασικός λόγος για τον οποίο εμποδίζεται αυτή η αυθόρμητη
διαδικασία είναι πως ενώ όλοι καταλαβαίνουν την ανάγκη καταστροφής ενός
τμήματος του κεφαλαίου, διαφωνούν για το ποιανού το κεφάλαιο πρέπει να
καταστραφεί. Τα αστικά κράτη, εκφράζοντας τα γενικά συμφέροντα του
κεφαλαίου σε κάθε χώρα, βλέπουν ως αναγκαία την προστασία των δικών τους ομίλων, του δικού τους κεφαλαίου και την καταστροφή του κεφαλαίου που βρίσκεται σε άλλα κράτη.
Καθώς η τάση αυτή είναι γενική, η απαξίωση κεφαλαίου εμποδίζεται και
καθυστερεί, οδηγώντας έτσι στη σταδιακή αύξηση του κεφαλαίου που δεν
βρίσκει παραγωγική διέξοδο. Σημειώνουμε πως ο μεγαλύτερος χαμένος είναι
αυτός που θα καταστραφεί πρώτα το κεφάλαιό του, καθώς η καταστροφή θα
δώσει διέξοδο στην υπερσυσσώρευση όχι μόνο των δικών του κεφαλαίων αλλά
και των ανταγωνιστών.
Ενας άλλος
παράγοντας που δυσκολεύει την απαξίωση έχει να κάνει με το εξής ζήτημα.
Η διεθνοποίηση της παραγωγής αυξάνει την αλληλεξάρτηση μεταξύ των
διαφορετικών κεφαλαίων σε ολόκληρο τον κόσμο. Σχηματίζονται αλυσίδες
παραγωγής που έχουν πολυεθνικό, πολυεταιρικό χαρακτήρα. Ο κοινωνικός
χαρακτήρας της παραγωγής έχει παγκόσμια πλευρά. Συχνά, οι μέτοχοι μιας
πολυεθνικής βρίσκονται σε ολόκληρο τον κόσμο. Απ' την άλλη, οι
μονοπωλιακοί όμιλοι έχουν βάση σε συγκεκριμένα κράτη, το μεγαλύτερο
μερίδιο της ιδιοκτησίας και της δανειοδότησης προέρχεται απ' αυτά τα
κράτη, η πλειοψηφία της κερδοφορίας τους έρχεται απ' τα εθνικά σύνορα
και όταν απειλούνται τα συμφέροντά τους αναλαμβάνει η κυβέρνηση του
κράτους που βρίσκονται, να καθαρίσει. Για παράδειγμα, η «Coca Cola» έχει
παραρτήματα σ' ολόκληρο τον κόσμο, όμως είναι αμερικανική εταιρεία.
Ενώ,
λοιπόν, οι διεθνείς σχέσεις του κεφαλαίου υπαγορεύουν την ανάγκη μιας
συνολικής απαξίωσής του για να υπερβεί ο καπιταλισμός την κρίση, η
εθνοκρατική συγκρότησή του βάζει εμπόδια σε αυτή τη διαδικασία.
Τα
πιθανά ενδεχόμενα για το με ποιον τρόπο μπορεί να συντελεστεί η
αναγκαία απαξίωση είναι πολλά. Μπορεί, μετά από μια απροσδιόριστη
περίοδο μακράς χαμηλής ανάπτυξης και αργής, βασανιστικής καταστροφής
κεφαλαίου, τελικά να απαξιωθεί αρκετά μεγάλο τμήμα του ώστε να επανέλθει
σε αυξητική τροχιά η διεθνής καπιταλιστική οικονομία. Ομως, η
πιθανότητα μιας απότομης νέας συστολής της παραγωγής σε κάποιο κέντρο
(νέα εκδήλωση της κρίσης) είναι το πιο πιθανό σενάριο, οδηγώντας σε νέα
σημαντική απαξίωση κεφαλαίου, τόσο εκεί που θα εκδηλωθεί η κρίση, όσο
και στα υπόλοιπα κέντρα. Ιστορικά, το ενδεχόμενο του πολέμου είναι πολύ
πιο αυξημένο σ' αυτές τις συνθήκες. Η ανάγκη απαξίωσης κεφαλαίου
συνδυάζεται, συνδέεται οργανικά με την αλλαγή συσχετισμού δύναμης και
την ανάγκη αυτή να καταγραφεί στις σχέσεις μεταξύ των κρατών. Οι αλλαγές
αυτές ιστορικά γίνονται με πολεμικές αναμετρήσεις.
